Zachowek dla dziecka wydziedziczonego spadkobiercy

Jak wspominałem we wcześniejszym wpisie (TUTAJ), instytucja zachowku ma na celu ochronę najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed całkowitym pozbawieniem udziału w spadku. Nierzadko pojawia się pytanie, czy prawo do zachowku przysługuje także wnukom spadkodawcy, gdy ich rodzic – tj. dziecko spadkodawcy – został skutecznie wydziedziczony. Kwestia ta jest istotna, ponieważ wydziedziczenie nie zawsze przekreśla szanse na uzyskanie zachowku przez młodsze pokolenie. W tym artykule omówię szczegółowo, kto i kiedy może żądać zachowku w takiej sytuacji, jak wyliczyć jego wysokość, a także jak wygląda dochodzenie zachowku w praktyce sądowej.

Podstawy prawne zachowku i wydziedziczenia

Zacznijmy od przypomnienia podstawowych zasad. Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu Cywilnego, uprawnionymi do zachowku są TYLKO zstępni (czyli dzieci, wnuki, prawnuki), małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Warto jednak zauważyć, że zachowek nie przysługuje automatycznie każdej osobie z tej grupy, są sytuacje, w których prawo do zachowku jest wyłączone, a jedną z nich jest właśnie wydziedziczenie.

Wydziedziczenie – czyli pozbawienie prawa do zachowku – musi zostać wyraźnie wskazane w testamencie wraz z określeniem ustawowej przyczyny, o czym mówi art. 1008 k.c. (np. uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, popełnienie przestępstwa przeciwko spadkodawcy lub bliskim, uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych).

Co dzieje się z zachowkiem, gdy dziecko spadkodawcy zostało wydziedziczone?

Wydziedziczenie zstępnego (np. syna lub córki spadkodawcy) powoduje, że osoba ta traci prawo do zachowku. Jednak polskie prawo przewiduje mechanizm, który zapobiega całkowitemu „wykluczeniu” tej gałęzi rodziny z udziału w majątku spadkowym.

Zgodnie z art. 1011 k.c., zstępni wydziedziczonego zstępnego (wnuki) są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę. Podyktowane jest to faktem, że osobę wydziedziczoną – nawet jeżeli nadal żyje – traktuje się jakby jej już nie było. W praktyce oznacza to, że jeśli np. wydziedziczony syn spadkodawcy miał dzieci, to one mogą dochodzić zachowku po swoim dziadku lub babci – w miejsce swojego wydziedziczonego rodzica.

Przykład
Pani Maria sporządziła testament, w którym wydziedziczyła swojego syna Adama, podając jako przyczynę uporczywe naruszanie zasad współżycia społecznego. Adam ma dwójkę małoletnich dzieci – Magdę i Michała. Po śmierci Marii cały majątek przypada jej córce, Annie.

W tym układzie Adam nie otrzymuje ani spadku, ani zachowku, ale Magda i Michał mogą dochodzić zachowku po babci od swojej cioci - Ani. Każde z nich jest uprawnione do 2/3 zachowku z udziału Adama.

Jak obliczyć zachowek dla wnuków?

Obliczenie zachowku dla wnuków przebiega w kilku krokach:

1. Ustalenie udziału spadkowego wydziedziczonego: Najpierw należy określić, jaka część spadku przypadłaby wydziedziczonemu dziecku, gdyby dziedziczył na podstawie ustawy
2. Obliczenie wysokości zachowku: Zasadniczo zachowek to połowa wartości udziału spadkowego, a dla osób trwale niezdolnych do pracy lub małoletnich – 2/3 wartości tego udziału (art. 991 § 1 k.c.).
3. Podział zachowku pomiędzy wnuki: Wnuki dzielą zachowek po swoim wydziedziczonym rodzicu. Jeśli wydziedziczony miał dwoje dzieci, każde z nich otrzymuje połowę należnej kwoty.

Przykład ciąg dalszy:

Gdyby udział Adama w spadku wynosił 200 tys. zł, Magda i Michał (dzieci Adama, a wnukowie Marii) mają prawo domagać się po ok. 66 tys. zł (2/3 udziału Adama).

[400 000,00 zł (całość spadku) x ½ (udział Adama)] x [2/3 (udział w zachowku małoletnich dzieci) / 2 (ilość dzieci)] = 200 000,00 zł x 1/3 (udział jednego dziecka) = 66 666, 66(6) zł. 

Orzecznictwo – stanowisko sądów

Stanowisko sądów w tej sprawie jest jednolite. W uchwale Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 3 grudnia 2015 r. III CZP 85/15 jest wskazane, że:

„Udział spadkowy, który przypadłby z ustawy wydziedziczonemu przez spadkodawcę jego dziecku, przypada zstępnym wydziedziczonego..”

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach - I Wydział Cywilny z dnia 7 czerwca 2013 r., I ACa 183/13

„Zgodnie z art. 992 KC przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczenia zachowku nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia lub zostali wydziedziczeni. Zstępni wydziedziczonego wchodzą bowiem w miejsce swego rodzica zarówno w zakresie dziedziczenia ustawowego, jak i w zakresie zachowku (por. art. 931 § 2 KC, art. 1011 KC, art. 1049 § 2 KC), a zatem powinni być uwzględnieni przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczania zachowku.”

Praktyka sądowa i najczęstsze problemy

Najczęstsze problemy pojawiają się, gdy:

• spadkobiercy kwestionują prawo wnuków do zachowku, nie zdając sobie sprawy z przepisów,

• wysokość udziałów i zachowku jest źle wyliczona,

• nie udokumentowano pokrewieństwa lub wysokości masy spadkowej.

Czy zawsze wnuk otrzyma zachowek?

Nie zawsze! Prawo do zachowku dla wnuków powstaje tylko, jeśli:

• wydziedziczony rodzic miał w chwili śmierci spadkodawcy żyjące dzieci,
• wnuki nie zostały same wydziedziczone ani nie są niegodne dziedziczenia,
• istnieje możliwość ustalenia udziału spadkowego wydziedziczonego (np. nie zrzekł się dziedziczenia wcześniej).
•  

Ponadto, jeżeli wnuk zrzekł się dziedziczenia lub został wydziedziczony, jego dzieci (pradziadków spadkodawcy) wchodzą do dziedziczenia i do zachowku w jego miejsce – analogicznie jak w przypadku „przechodzenia” zachowku z pokolenia na pokolenie.

Jak dochodzić zachowku w praktyce?

Procedura wygląda następująco:

1. Obliczenie wartości zachowku – ustalenie masy spadkowej, udziału wydziedziczonego rodzica i własnej części.
2. Wezwanie spadkobiercy do zapłaty – najlepiej na piśmie, z wyliczeniem żądanej kwoty.
3. Wstępne ustalenia – należy uzyskać akt zgonu spadkodawcy, testament, akt urodzenia własny i wydziedziczonego rodzica.
4. Pozew o zachowek – w przypadku odmowy lub braku odpowiedzi, sprawę należy skierować do sądu.

!PRAKTYCZNA UWAGA!

W przypadku zarządzania przez rodzica majątkiem dziecka może być wymagana zgoda Sądu opiekuńczego na podjęcie pewnych czynniści - jak np. przy odrzuceniu przez małoletnie dziecko spadku.

Nie mniej jednak w przypadku wytoczenia powództwa - w tym powództwa o zachowek - taka zgoda nie będzie wymagana. Wyjasnia to szczegółwo Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 30 kwietnia 2019 r., sygn. I CSK 79/19, gdzie wskazano, że nie każda czynność procesowa – nawet o dużej wartości jej przedmiotu –wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego. Z pewnością takiego zezwolenia będą wymagały czynności dyspozytywne - np. zrzeczenie się roszczenia. Natomiast, takie czynności jak wytoczenie powództwa w imieniu małoletniego, zawsze powinnybyć oceniane w kategoriach ochrony dobra dziecka. Zatem tylko wyjątkowo wytoczenie na korzyść dziecka powództwa mogłoby być ocenione, jako wymagające zezwolenia sądu opiekuńczego. Należy bowiem pamiętać,że w myśl art. 101 § 1 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego rodzice obowiązani są sprawować z należytą starannością zarząd majątkiem dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Powszechnie, choć nie bezspornie, przez pojęcie zarządu, o którymmowa w art. 101 § 1 k.r.o., należy rozumieć zarówno czynności faktyczne, prawne, jak i czynności polegającychna reprezentowaniu dziecka przed sądami lub innymi organami w sprawach związanych z realizacją zarządu. Zatem w ramach kompetencji zawartej w cytowanej normie rodzic może dokonywać czynności procesowych wimieniu dziecka, kierując się jego dobrem w granicach należytej staranności. W ocenie Sądu Najwyższegoczynność procesowa w postaci wytoczenia powództwa nie może być kwalifikowana jako wymagająca zezwoleniasadu opiekuńczego, tylko z tego względu, że może się łączyć z koniecznością poniesienia kosztów sądowychbądź kosztów procesu.

Podsumowanie – najważniejsze wnioski

• Wydziedziczenie dziecka spadkodawcy nie przekreśla prawa do zachowku jego dzieci – wnukowie wchodzą w miejsce wydziedziczonego rodzica.

• Wnuki mają prawo do zachowku.

• Roszczenie o zachowek przedawnia się po 5 latach od ogłoszenia testamentu, bądź otwarcia spadku.

• Skuteczność wydziedziczenia może być badana przez sąd na żądanie uprawnionego.

• Warto dobrze udokumentować swoje roszczenie i w razie potrzeby skorzystać z pomocy prawnika.