Zachowek – czym jest, komu przysługuje i jak go uzyskać?

Zachowek ma zapewnić ochronę najbliższym członkom rodziny przed całkowitym pominięciem w dziedziczeniu. Instytucja ta budzi wiele pytań – zarówno po stronie uprawnionych do zachowku, jak i zobowiązanych do jego zapłaty. W poniższym artykule wyjaśniam, czym jest zachowek, komu przysługuje, kiedy można się o niego ubiegać oraz jak wygląda postępowanie o zachowek w praktyce.

Czym jest zachowek?

Zachowek to roszczenie pieniężne, które przysługuje najbliższym członkom rodziny spadkodawcy w przypadku, gdy zostali oni pominięci w testamencie lub otrzymali mniej niż wynosi ich „ustawowa” część spadku. Instytucja ta została uregulowana w art. 991–1011 Kodeksu Cywilnego.

Celem zachowku jest ochrona osób najbliższych spadkodawcy przed całkowitym wyłączeniem ich z majątku rodzinnego na rzecz innych spadkobierców lub zapisobierców. Nie oznacza to jednak, że każdy ma prawo do części spadku – zachowek przysługuje tylko określonej grupie osób i pod ściśle określonymi warunkami.

Komu przysługuje zachowek?

Prawo do zachowku mają tzw. uprawnieni do zachowku, czyli:

zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki, prawnuki itd.),
małżonek,
rodzice spadkodawcy (tylko wtedy, gdy spadkodawca nie miał dzieci).

Nie przysługuje on dalszym krewnym (np. rodzeństwu, kuzynom) ani partnerowi (konkubentowi).

Przykład:
Pan Jan miał żonę i dwoje dzieci. W testamencie zapisał cały majątek swojej żonie, pomijając dzieci. Każde z dzieci może domagać się od żony (a swojej matki) zachowku.

Kiedy można żądać zachowku?

Zachowek przysługuje, gdy:

osoba uprawniona została pominięta w testamencie (nie dziedziczy wcale),
otrzymała w spadku mniej niż wynosi jej zachowek,
jej udział w spadku został zmniejszony np. przez darowizny dokonane przez spadkodawcę za życia na rzecz innych osób, albo na skutek dokonania zapisu windykacyjnego na rzecz innych osób.

Warto podkreślić, że zachowek nie jest „udziałem w spadku”, lecz roszczeniem o zapłatę określonej sumy pieniężnej wobec osób, które odziedziczyły majątek lub otrzymały darowizny.

Wysokość zachowku – jak ją obliczyć?

Zgodnie z art. 991 § 1 k.c. zachowek wynosi:

1/2 wartości udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym,
2/3 wartości udziału spadkowego, jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni.

Przykład 1:
Pani Maria miała syna i córkę. W testamencie cały majątek – mieszkanie o wartości 300 000,00 zł – zapisała synowi, pomijając córkę.
Gdyby dzieci dziedziczyły ustawowo, każde otrzymałoby po 1/2 udziału w mieszkaniu, a wartość tego udziału to 150 000,00 zł. Tak się jednak nie stało, dlatego córka może żądać zachowku w wysokości 1/4 wartości spadku (1/2 z 1/2), tj. 75 000,00 zł

Przykład 2:
Nawiązując do wcześniejszego przykładu dokonajmy małej modyfikacji. Wspomniana córka jest trwale niezdolna do pracy, a zatem zachowek wynosi 2/3 z udziału w wysokości 1/2 – czyli 100 000,00 zł.

Kto zobowiązany jest do zapłaty zachowku?

Zachowek jest roszczeniem pieniężnym, a osoby zobowiązane do jego zapłaty to przede wszystkim:

spadkobiercy testamentowi,
osoby obdarowane „dużymi” darowiznami przez spadkodawcę za życia,
osoby, które otrzymały zapis windykacyjny.

W pierwszej kolejności zachowek żąda się od spadkobierców, a jeśli to niewystarczające – od zapisobierców, a później od obdarowanych.

Kiedy nie można żądać zachowku?

Nie każdemu uprawnionemu przysługuje zachowek. Wyjątki obejmują sytuacje, gdy osoba:

została wydziedziczona (czyli pozbawiona prawa do zachowku w testamencie z ważnej, ustawowej przyczyny – art. 1008 k.c.),
zrzekła się dziedziczenia,
została uznana za niegodną dziedziczenia (np. popełniła poważne przestępstwo przeciwko spadkodawcy – art. 928 k.c.),
odrzuciła spadek.

Warto podkreślić, że wydziedziczenie musi być wyraźnie wskazane w testamencie i szczegółowo uzasadnione.

Jak dochodzić zachowku w praktyce?

Krok 1: Ustalenie, czy przysługuje zachowek
Należy sprawdzić, czy jesteśmy uprawnieni (dziecko, wnuk, małżonek, rodzic) do zachowku, czy nie zostaliśmy wydziedziczeni i ile byśmy odziedziczyli w przypadku dziedziczenia ustawowego.

Krok 2: Wyliczenie należnego zachowku
Obliczamy wysokość swojego udziału i połowę tej kwoty (lub 2/3, jeśli jesteśmy małoletni lub trwale niezdolni do pracy).

Krok 3: Wezwanie do zapłaty
Zwracamy się do spadkobierców z żądaniem zapłaty zachowku. Najlepiej zrobić to na piśmie, z określeniem dokładnej kwoty i terminu zapłaty.

Krok 4: Postępowanie sądowe
Jeżeli nie uda się porozumieć, sprawę można skierować do Sądu.

PS.: Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu albo otwarcia spadku (art. 1007 k.c.).

Praktyczne aspekty i pułapki

Darowizny dokonane za życia spadkodawcy – jeśli spadkodawca za życia rozdał majątek, wartość darowizn dolicza się do masy spadkowej przy wyliczaniu zachowku.
Zapis windykacyjny – również podlega uwzględnieniu przy obliczaniu zachowku.
Koszty postępowania – sprawy o zachowek bywają złożone i często wymagają pomocy prawnika oraz opinii biegłego do wyceny majątku.
Zachowek dla wnuków – jeśli dziecko spadkodawcy nie żyje lub zostało wydziedziczone, jego dzieci (wnuki spadkodawcy) mogą dochodzić zachowku w jego miejsce.

Podsumowanie

Zachowek to skuteczna ochrona praw najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed ich całkowitym pominięciem w spadku. Jest to roszczenie pieniężne, którego można dochodzić od spadkobierców i obdarowanych, gdy nie otrzymało się należnej części majątku.

Warto pamiętać, że postępowanie o zachowek ma charakter roszczenia cywilnego, które się przedawnia. Spory dotyczące zachowku bywają skomplikowane – zarówno pod względem prawnym, jak i emocjonalnym, dlatego dobrze jest korzystać z pomocy prawnika, który pomoże ocenić sytuację, prawidłowo wyliczyć należność i poprowadzić negocjacje lub postępowanie sądowe.